Literatuur kan een soort onbereikbaar bastion lijken voor mensen die geen idee hebben wat ze moeten gaan lezen. Wat is literatuur nou eigenlijk? En moet je alles lezen, of zijn er manieren om te kiezen? Pieter Steinz heeft een enorme ervaring als boekenredacteur bij het NRC en is daardoor zeer belezen. Hij kan als geen ander de weg wijzen door het oerwoud aan boeken die ertoe doen. Dat doet hij, samen met zijn dochter Jet, op een zeer toegankelijke manier. Heb je een boek gevonden dat je leuk vond? Steinz wijst je op nog een aantal titels in dezelfde lijn. Meer weten over de achtergrond? Steinz vertelt je net die feitjes die je wilde weten of biedt een leuke quiz. Dit boek is een goed vertrekpunt én reisgezelschap voor een literaire reis die jaren kan duren.

Het boek bevat lemma’s over 416 schrijvers. Een zo’n lemma bevat bijvoorbeeld een korte biografie van de schrijver, een beschrijving van zijn belangrijkste werk, de invloeden die in het werk zijn te herkennen en andere titels en auteurs om te lezen wanneer je van het werk van de auteur hebt genoten. Verder bevat het boek boekwebben en landkaarten, handige hulpmiddelen om bijvoorbeeld boeken uit een bepaalde regio op te zoeken of om intertekstualiteit (verwijzingen naar andere werken die in een literair werk zijn verwerkt) op het spoor te komen.

Maar wat heb je er nu aan?

De vraag is nu: wat heb je aan zo’n boek als dat van Steinz? Veel lezers kiezen hun boeken toch uit op basis van de naam van de auteur, of de omslag, of de uitgever. En heel vaak gaat dat ook gewoon aanbodgestuurd: wat ligt er in de winkel, wat krijg je in de bibliotheek in handen of wat lezen vrienden? Zo’n boek is dan misschien wel leuk voor de weetjes (die je dan weer kunt gebruiken om de quizzen in het boek zelf op te lossen), maar zou het voor de rest niet gewoon op de plank belanden? Of op het tafeltje dat je bevolkt met dikke boeken om indruk te maken op bezoek?

Misschien gebeurt dat wel, maar het is niet niet nodig en ik zou het persoonlijk jammer vinden. De reden is deze: een goed boek heeft meerdere lagen waar je van genieten kunt. De eerste laag is de gewone leeservaring: is het verhaal spannend of ontroerend, toegankelijk geschreven. Dat is de laag die uit ieder boek valt halen. De tweede laag zit in meerdere of mindere mate ook in elk boek: wat zegt een boek over de wereld om ons heen? Wat voor beeld spreekt eruit over relaties, de aarde of God? in sommige boeken worden deze vragen alleen als decor gebruikt, omdat er nou eenmaal een planeet en relaties nodig zijn voor een verhaal. Andere boeken thematiseren deze vragen en zorgen er zo voor dat je over je eigen bestaan gaat nadenken en dat deze vragen het boek ontstijgen. Dan heb je het wat mij betreft al over het betere boek. De derde laag is de laag waarin verwijzingen naar andere boeken (of muziek, of film, of wat dan ook) zijn opgenomen. Het ontdekken van deze derde laag brengt een heerlijke leeservaring met zich mee.

Zo zit het boek ‘De naam van de roos’ van Umberto Eco stampvol verwijzingen naar andere literatuur: Sherlock Holmes, Luis Borges, de zoektocht naar de graal en nog vele andere onderwerpen.

Om dit te ontdekken moet je of een heel erudiete lezer zijn, of je hebt hulp nodig. En deze hulp biedt Steinz.

De middeleeuwen worden door veel mensen gezien als een donkere tijd. Donker omdat we er niet veel over weten, donker omdat het christendom met harde hand werd opgelegd en donker omdat mensen door dat zelfde christendom rond veel vraagstukken in het donker werden gelaten. Maar nu is er Michael Pye met zijn boek ‘Aan de rand van de wereld’, dat als een bouwlamp in die duisternis schijnt. Veel ‘feiten’ uit de geschiedenis blijken dan toch anders te zijn dan dat we ze op school hebben geleerd. Zo was Columbus zeker niet de eerste Europeaan in Amerika, hebben Friezen het concept geld groot gemaakt en was Rome niet zo oppermachtig als wel werd gedacht. En dat alles in een heerlijk leesbaar boek.

Luyendijk is opgeleid als antropoloog. Hij maakt studie van volken en bevolkingsgroepen en dat is wat hij in dit boek ook doet met als onderwerp bankiers. Het uiteindelijke doel is de bankencrisis te begrijpen en in verstaanbaar Nederlands op te schrijven. Het levert een heerlijk werkje op, waarbij hij smakelijk schrijft over zijn ontmoetingen met bankpersoneel uit allerlei lagen van de bankbevolking. Het begint met mensen die het eerst durven te praten, de mensen op afstand van de werkelijke decisionmakers. Steeds verder dringt hij door in de inner circle van ‘The City’ zoals het bankwezen in Londen wordt genoemd. En steeds beklemmender wordt het beeld dat hij van de werkelijkheid geeft. De quants, de masters of the universe, de waanbankiers: stukje bij beetje onthullen ze de beangstigende waarheid die maar beter niet waar kan worden.

‘Dit kan niet waar zijn’ is genomineerd voor de NS-publieksprijs. Stem hier!